Sykst (Sikstus, Sixtus, Syxt, właśc. Mrzygłód) Erazm (ok. 1570 – 1635), lekarz, rajca i wójt lwowski, profesor Uniwersytetu Krakowskiego i Akademii Zamojskiej.
Ur. we Lwowie. Był synem Tomasza (zm. 1607), stolarza, w l. 1579–1607 zasiadającego w «Kolegium 40 Mężów» (Trzecim Ordynku). Wg kronikarza lwowskiego Jana Alembeka rodzina S-a nosiła pierwotnie nazwisko Mrzygłód; przed r. 1549 przyjęła za nazwisko imię jednego z przodków.
W r. 1590 wydał S. w Krakowie zbiór sentencji Publiliusza Syrusa pt. „Mimus Syrus Publius M. cum paraphresi Erasmi Roterdami…”, opatrzony własnym komentarzem. W r. 1591 rozpoczął studia na Uniw. Krak.; w r. 1593 uzyskał bakalaureat, a 7 I 1596 stopień magistra i doktorat z filozofii. Od półr. letn. t.r. prowadził wykłady jako docent extraneus. Wraz z mieszczaninem lwowskim Fabianem napisał nieznany obecnie paszkwil, za który 20 III 1596 został pozwany przez magistrów Marcina Wadowiusza i Jana Klobiusza do sądu rektorskiego. Tworzył wiersze łacińskie, zamieszczane m.in. w pracach dr. prawa kanonicznego Jana Wacławowicza „De meteoris in communi” (Carmen in disputationem de Meteoris Joannis Waczlawowic) oraz „Pyrotheoria sive de igneis meteoris speculatio” (In eandem, epigramma Erasmi Sixti) (obie Cracoviae 1597). Dn. 21 VI 1598 został obrany seniorem Bursy Jeruzalem, a następnie wszedł w skład Kolegium Mniejszego. W r. 1599 wydał w Krakowie drugi zbiór sentencji Publiliusza, „Publii Syri Mimi selectae sententiae...”. W r. 1600 przerwał prowadzone na Uniw. Krak. w półr. letn. wykłady i rozpoczął studia medyczne na uniw. w Padwie. Dn. 23 III 1601 był tam świadkiem obrony doktoratu lekarza Andrzeja Ruszela (Rusliciusa), a 7 III r.n. uzyskał stopień doktora medycyny. Wrócił do Krakowa i wykładał na Uniw. Krak. Dn. 4 IX 1603 wspólnie z siedmioma innymi lekarzami krakowskimi podpisał obszerną opinię na temat prac padewskich lekarzy o kołtunie, przesłanych kanclerzowi kor. Janowi Zamoyskiemu. Wkrótce potem przeniósł się do rodzinnego Lwowa.
S. pełnił we Lwowie urzędy ławnika (1606–14) i prowizora szpitala Świętego Ducha (do r. 1613), a następnie rajcy miejskiego (od r. 1614). Rozwinął działalność w dziedzinie nauk przyrodniczych i medycyny. W r. 1617 opublikował w Zamościu pracę O cieplicach we Skle, zadedykowaną woj. poznańskiemu Janowi Ostrorogowi, którego leczył; do pracy tej dołączyli wiersze Szymon Szymonowic, Szymon Piechowicz i Tomasz Łukaszowic. S. omówił tu naturę i sposób wykorzystania wód siarczanych podlwowskiego Szkła (którym zawdzięczał uzdrowienie, gdy «liszajów i blach po ciele barzo wiele miał, a wszystkie poodchodziły»); wypowiadał się na temat siarki oraz destylacji i sposobów wykorzystania ropy naftowej, m.in. w celach medycznych. W nieznanym bliżej czasie napisał też pracę poświęconą kołtunowi pt. Commentarius in librum Herculis Saxoniae de plica polonica (niewyd., niezachowana). Jako rajca zaangażował się w r. 1624 w spór między popieraną przez szlachtę Radą Miejską a abp. lwowskim Janem Andrzejem Próchnickim o szpital Świętego Ducha. Ponieważ rajcy nie zgadzali się na przedłożenie rachunków z administracji szpitala, arcybiskup 19 XI t.r. rzucił klątwę na S-a, Marcina Kampiana, Melchiora Wolfowicza, Jakuba Szolca, Marcina Korzeniowskiego i Hieronima Waldrota. Ogłaszający ekskomunikę ksiądz został przez mieszczan ściągnięty z ambony, za co arcybiskup nałożył na miasto interdykt. W odpowiedzi mieszczanie zaczęli uczęszczać do cerkwi, w związku z czym po upływie dwóch tygodni Próchnicki zdjął interdykt. Proces, wytoczony biskupowi przez rajców, toczył się przed sądem nuncjusza papieskiego I. B. Lancellottiego; korzystny dla rajców wyrok uwolnił miasto z obowiązku przedkładania rachunków biskupowi.
W r. 1627 był S. burmistrzem Lwowa oraz kustoszem przywilejów i skarbca katedry rzymskokatolickiej p. wezw. NMP. Od t.r. pełnił też funkcję lekarza miejskiego. Opublikował Commentarius medicus in L. Annaei Senecae opera (Leopoli 1627), który zadedykował woj. bracławskiemu Aleksandrowi Zasławskiemu; odnoszące się do medycyny fragmenty z pism Seneki opatrzył swym komentarzem, wskazującym na zapożyczenia z Hipokratesa i Celsusa. Jako burmistrz zawarł t.r., bez udziału i zgody «Kolegium 40 Mężów», niekorzystną dla miasta umowę z Kampianem, na mocy której oddał mu na sześć lat dochody z cła «sztukowego» na pokrycie zaciągniętego u niego długu. Już jednak w kilka miesięcy później, w r. 1628 stanął na czele opozycji przeciw Kampianowi i wytoczył mu proces o nadużycia, który pozbawił oskarżonego sprawowanych urzędów i prawa miejskiego. T.r. po raz pierwszy pełnił urząd wójta. Po śmierci Kampiana w r. 1629 został wyznaczony na arbitra do rozsądzenia sporu między jego dziećmi i wdową.
W lutym 1630 został S. wezwany do Zamościa; wspólnie z Piotrem Kliszowskim leczył tam podkanclerzego kor. Tomasza Zamoyskiego. Niebawem wrócił do Lwowa, gdzie 24 X t.r., razem z rajcami Pawłem Boimem i Szolcem, był świadkiem publicznego wyznania wiary katolickiej przez abp. ormiańskiego Mikołaja Torosowicza i dwóch duchownych ormiańskich. Pełnił funkcje prowizora szkoły katedralnej (1631), kustosza przywilejów i skarbca oraz prowizora katedry rzymskokatolickiej (1632 i 1634), a także ponownie wójta (1631, 1632 i 1634). Wraz z Szolcem został w r. 1635 wyznaczony przez lwowską Radę Miejską do rozsądzenia sporu między mistrzami a «młodszą bracią» cechu kuśnierskiego. T.r. został mianowany profesorem medycyny w Akad. Zamojskiej i zapewne w 2. poł. roku opuścił Lwów (jako urzędujący rajca wziął jeszcze udział w przeprowadzonym w Zielone Świątki <27 V> podziale dochodów kasy radzieckiej za 1. półr. t.r.).
S. posiadał przy ul. Halickiej we Lwowie dom, położony między kamienicami Kisiolkowską i Jasikowską, oraz prawdopodobnie kamienicę zwaną Lenartowską (obok baszty), na której w r. 1616 zabezpieczył zapis 300 złp. na rzecz kapelana kościoła św. Wawrzyńca, ks. Wojciecha Dąbrowskiego. Od ojca otrzymał 1¼ łana ziemi na przedmieściu halickim i w r. 1605 założył tam folwark Wola Sykstuska; przypisuje mu się fundację w tym rejonie tzw. kapliczki Sykstów, istniejącej do l. sześćdziesiątych XX w. (obecnie zachowany cokół, wmurowany w ogrodzenie kościoła św. Marii Magdaleny). Od nazwiska rodziny S-a drogę, prowadzącą ze śródmieścia do folwarku (jeszcze w r. 1548 zwaną drogą Michelkuncowską), określano do końca XVIII w. mianem drogi Sykstowej lub «do Sykstówki», a następnie ul. Sykstuskiej (obecnie ul. P. Doroszenki). S. dzierżawił 1 łan ziemi i łąkę w Kulparkowie, na których założył folwark, a od miasta uzyskał w dożywocie część łąki należącej do młyna królewskiego, tzw. piekarskiego. Być może zajmował się handlem winem, gdyż w r. 1621 wspólnie z żoną Elżbietą był za nie dłużny mieszczaninowi przemyskiemu Stanisławowi Kwapichowi 324 zł. Gmerk S-a (strzała bez opierzenia, u dołu załamana i półkolem wygięta w lewo, z literą «S» na brzechwie, pod którą poprzecznica z lewej strony zagięta w dół i zakrzywiona) zachował się na tarczy, trzymanej przez jednego z ośmiu lwów, wykonanych w r. 1619 przez Bernarda Dickemboscha (Dykambosza) i umieszczonych na konsolach wieży starego ratusza (od r. 1845 obok sztucznej groty na Wysokim Zamku). S. należał do Bractwa Różańcowego przy lwowskim kościele Dominikanów. Był znany z dobroczynności, np. na początku XVII w. ofiarował swój obszerny plac na budowę klasztoru i kościoła św. Marii Magdaleny drugiego konwentu dominikanów we Lwowie.
S. zmarł w r. 1635 w Zamościu. Wg sporządzonego po jego śmierci inwentarza ruchomości posiadał m.in. 4 «kubki orzechowe», relikwiarz hebanowy św. Erazma, liczne klejnoty i kosztowności, 50 obrazów oraz bibliotekę, liczącą 750 różnojęzycznych dzieł z zakresu medycyny, przyrody, prawa, teologii i literatury klasycznej, w tym część księgozbioru po doktorze medycyny Stanisławie Dybowickim, a także pozostawione przez ojca „Logica venerabilis Thomae Sixti manuscripta” oraz własne rękopisy lekarskie. Kolekcja po śmierci S-a uległa rozproszeniu; część książek trafiła w XIX w. do Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Co najmniej do końca XVIII w. zachował się zbiór korespondencji S-a z uczonymi zagranicznymi, przechowywany przez profesora historii naturalnej i chemii w Szkole Głównej Kor. Jana Jaśkiewicza.
Z zawartego w czasie pobytu w Krakowie małżeństwa z Elżbietą, córką krawca Kaspra Szubarta i Anny, miał S. syna Tomasza, studiującego medycynę na Uniw. Krak. (na jego cześć prof. uniwersytetu Jakub Witelli wydał w r. 1629 w Krakowie utwór pt. „Paraenesis ingenuo iuveni Thomae Sixto Leopoliensi…”, zawierający również łaciński wiersz do S-a), zmarłego w młodym wieku w r. 1631. Córka S-a z tego małżeństwa, Zofia, została wydana w r. 1630 za Aleksandra Fabrycego Dolińskiego z Piotrkowa, studenta Uniw. Krak., służącego niegdyś w jeździe kozackiej. S. po raz drugi ożenił się w r. 1633 z Elżbietą, córką kupca lwowskiego Jana Baptysty Segni. Z okazji tego ślubu Jan Cynerski Rachtamowicz ułożył panegiryk pt. „Προτολεια in nuptias […] Erasmi Sixti [...] et virginis pudicissimae Elisabethae Segniae…” (Cracoviae 1633), a Rada Miejska Lwowa ofiarowała S-owi kubek wartości 80 zł; być może z tej samej okazji t.r. otrzymał S. od miasta roztruchan wart 136 zł. Po śmierci S-a Doliński wytoczył wdowie proces o bezprawne zagarnięcie ruchomości i dokumentów zmarłego oraz pobieranie czynszów z nieruchomości, szacując poniesione przez to swe szkody na 20 tys. fl.; sprawa pozostawała nierozstrzygnięta jeszcze w r. 1638, kiedy kanonicy lwowscy naradzali się nad sposobem odebrania od spadkobierców sum, legowanych przez S-a na ołtarz św. Mikołaja w katedrze rzymskokatolickiej.
W r. 1668 na polecenie hetmana w. kor. Jana Sobieskiego pracę S-a O cieplicach we Skle przetłumaczono na łacinę i wysłano do Francji lekarzowi jego żony Marii Kazimiery, Jeanowi Dupuis. Drugie wydanie tej pracy ukazało się w r. 1780 (W.–Lw.) wraz z przekładem łacińskim dwóch pierwszych ksiąg oraz części trzeciej (De thermarum Sclanarum usu recto maloque), dokonanym przez Wawrzyńca Mitzlera de Kolof i dokończonym przez Józefa Epifaniego Minasowicza.
Chodynicki, Dykcyonarz, III; Enc. Org., XXV; Encyklopedija L’vova, L’viv 2007 I 624, 2008 II 76, 138, 302; Estreicher; Hist. Nauki Pol., VI; Juszyński H., Dykcjonarz poetów polskich, Kr. 1820 II; Kośmiński, Słown. lekarzów; Nowy Korbut; PSB (Boym Paweł Jerzy, Kampian Marcin, Ostroróg Jan); Urzędnicy miasta Lwowa w XIII–XVIII wieku, Oprac. M. Kapral, Tor. 2008; – Barącz S., Rys dziejów zakonu kaznodziejskiego w Polsce, Lw. 1861 II s. 458; Barycz H., Rozwój nauki w Polsce w dobie Odrodzenia, w: Odrodzenie w Polsce. Materiały Sesji Naukowej PAN 25–30 października 1953 r. T. 2: Historia nauki. Cz. 1, W. 1956 s. 95 i n.; Bugaj R. S., Prace balneologiczne lekarzy polskich wieku Odrodzenia, „Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol.” T. 4: 1956 s. 81, 87–100; Chodynicki I., Historia stołecznego królestw Galicji i Lodomerii miasta Lwowa, Lw. 1829 s. 122–4, 352, 414, 436; Eustachiewicz T., Seneka w Polsce, „Eos” T. 19: 1913 s. 38 (odb.); Fritz J., Księgi lekarskie w lwowskich zbiorach XVI/XVII wieku, Lw. 1928 s. 8–14; Gąsiorowski L., Zbiór wiadomości do historii sztuki lekarskiej w Polsce, P. 1839 I 336–8; Giedroyć, Źródła do dziej. medycyny, s. 779–81; Hrankin P., Otko A., Kapliczka Sykstów – wyjątkowy zabytek sakralny XVI w., „Roczn. Lwow.” 2007 s. 33–43; Hanitkevyč J., Istorija ukraïnskoï medycyny v datach ta imenach, L’viv 2004 s. 213; Heck K., Życie i dzieła Bartłomieja i Szymona Zimorowiczów (Ozimków) na tle stosunków ówczesnego Lwowa, Kr. 1894 s. 123–5, 139; Horn M., Lwowska ludność rzemieślnicza i jej walka w pierwszej połowie XVII wieku (w latach 1600–1648), „Zesz. Nauk. Wyższej Szkoły Pedagog. w Opolu”, S. Hist., T. 1: 1960 s. 113; Janusz B., Nieznany kościół św. Wawrzyńca przy szpitalu Bonifratrów we Lwowie, „Ziemia” R. 12: 1927 nr 12 s. 189; Kamiński J. A., Rzeźby na starożytnej wieży miejskiej we Lwowie, „Skarbiec Pol.” T. 1: 1859 z. 2 tabl. VII figura 22; Kowalczuk J., Związki umysłowo-literackie Zamościa z Krakowem w dobie Renesansu, w: Cracovia litterarum. Kultura umysłowa i literacka Krakowa i Małopolski w dobie Renesansu, Wr. 1991; Kowalenko H., Mineralna woda iwonicka w świetle traktatów cudzoziemskich lekarzy z końca XVII w., „Arch. Hist. Med.” T. 37: 1974; Łoziński W., Patrycjat i mieszczaństwo lwowskie w XVI i XVII wieku, Lw. 1892; tenże, Złotnictwo lwowskie w dawnych wiekach 1484–1640, Lw. 1889; Maciejowski W. A., Polska aż do pierwszej połowy XVII wieku pod względem obyczajów i zwyczajów, W. 1842 386; Piotrowski W., Synteza rozwoju polskiej myśli lekarskiej i medycznej (od XVI wieku do połowy XIX wieku). Rozprawa habilitacyjna. Vol. 2: Medycyna polska epoki kontrreformacji (1600–1764), Jawor 1996; Rachwał S., Radości i troski patrycjusza lwowskiego D-ra Erazma Syksta, „Gaz. Lwow.” R. 110: 1920 nr 97, 98; Rosetti L., Dottorati polacchi dal 1600 al 1744 nel Sacro Collegio dei filosofi e medici di Padova, w: Relazioni tra Padova e la Polonia, Padova 1964 s. 133–4; Skoczek J., Lwowskie inwentarze biblioteczne w epoce Renesansu, Lw. 1939 s. 280–333; Wiszniewski, Hist. liter. pol., VI, IX; Wittyg W., Znaki pieczętne (gmerki) mieszczan w Polsce w XVI i zaraniu XVII wieku, „Wiad. Numizm.-Archeol.” R. 18: 1907 t. 6 s. 563; Wojtaszek T., Krakowskie uzdrowiska, „Krak. Studia Mpol.” 2001 nr 5 s. 42; Załuski J. J., Biblioteka historyków, prawników, polityków i innych autorów polskich lub o Polsce piszących z przypisami J. E. Minasowicza, Oprac. J. Muczkowski, Kr. 1832; Zubyk R., Gospodarka finansowa miasta Lwowa w latach 1624–1635, Lw. 1930 s. 30, 73, 168–9, 269, 270, 299, 329, 345–6, 351, 424, 428, 457, 460; – Album stud. Univ. Crac., III 170; Arch. nacji pol. w Uniw. Padewskim, I; Barącz S., Pamiętnik do dziejów polskich z aktów urzędowych lwowskich i z rękopismów, Lw. 1855; Józefowicz J. T., Kronika miasta Lwowa od roku 1634 do 1690 obejmująca w ogólności dzieje dawnej Rusi Czerwonej a zwłaszcza historię arcybiskupstwa lwowskiego w tejże epoce, Lw. 1854; Kataloh perhamentnych dokumentiv central’noho deržavnoho istoryčnoho archivu URSR u L’vovi, 1233–1799, Upor. O. A. Kupčynsky, E. I. Ružycki, L’viv 1972; Pamiatky knyžkovoho mystectva: kataloh starodrukiv, vydanych na Ukraïni, Vyd. J. Zapasko, J. Isajevyč, L’viv 1981–4 I–II; Sobieski J., Listy do Marysieńki, Oprac. L. Kukulski, W. 1962; Social’na borot’ba v misti L’vovi v XVI–XVIII st. Zbirnyk dokumentiv, Red. J. Kis’, L’viv 1961 s. 136, 187; Statuta nec non liber promotionum; Z i morowicz J. B., Opera quibus res gestae urbis Leopolis illustrantur, Leopoli 1899 s. 209, 299, 304; Z u brzycki D., Kronika miasta Lwowa, Lw. 1844 s. 265–6; Żurkowski S., Żywot Tomasza Zamojskiego kanclerza w. kor., Lw. 1860 s. 138; – Arch. UJ: Mater. L. Hajdukiewicza; B. Jag.: rkp. 220 k. 66v, 67v, 68v, 69v, 70v–75, rkp. 232 III k. 68–8v, rkp. 5359 t. 12 k. 41–3, rkp. 5379 t. 3 k. 51v, rkp. 5724, 5725, 5840; Central’nyj deržavnyj istoryčnyj archiv Ukraïny we Lw.: Magistrat m. Lwowa, F. 52 op. 2 ks. 228–9, 348 s. 293–326, ks. 649 s. 2, 13, 25, 37, 51, 65, 87, 101, 116, 274, ks. 949 s. 7, 30, 37, 43, 49, 53–4, 56, 66, 72, 78, 80, 97, 103, ks. 1153 s. 658.
Stefan Gąsiorowski i Myron Kapral